Metabolički sindrom je grupa poremećaja u organizmu koji su faktor rizika za nastanak kardiovaskularnih bolesti. Ovi poremećaji se uvek javljaju zajedno. Predstavlja pretnju zdravstvenom stanju.
Metabolički sindrom je zbirni naziv za grupu poremećaja u organizmu, koji su značajan faktor rizika za nastanak kardiovaskularnih bolesti, dijabetesa ili moždanog udara.
Govorimo o petim poremećajima – povećan krvni pritisak, visok šećer u krvi, prekomerna telesne masnoća u predelu struka, povećan nivo holesterola i triacilglicerola u krvi.
Ovi patološki poremećaji se uvek javljaju zajedno, tj. ako ste zahvaćeni samo jednim od navedenih poremećaja, to nije metabolički sindrom. Metabolički sindrom trenutno predstavlja veliku pretnju po zdravlje, uglavnom zbog brzog i značajnog porasta broja ljudi sa ovim sindromom širom sveta.
Metabolički sindrom nije bolest sama po sebi. To je skup nekoliko simptoma koji se ne javljaju slučajno u telu u isto vreme.
Pridev "metabolički" odnosi se na njegovu vezu sa biohemijskim procesima koji se prirodno dešavaju u ljudskom telu.
O metaboličkom sindromu govorimo ako neki od sledećih pet nefizioloških stanja koegzistira u telu:
Visok nivo šećera (posebno glukoze) u krvi.
Nizak nivo HDL holesterola u krvi.
Visok nivo triacilglicerola (masti) u krvi.
Akumulirana telesna masnoća u predelu struka, što uzrokuje tipičan oblik tela "jabuka" ili "kruška".
Visok krvni pritisak.
Pojava ovih poremećaja je rezultat delovanja drugih faktora, najčešće faktora vezanih za način života, ili genetiku, ili poremećaj koji se zove insulinska rezistencija.
Istovremeno, predstavljaju značajan rizik za nastanak i razvoj srčanih oboljenja, ateroskleroze, dijabetesa tipa 2, moždanog udara i drugih ozbiljnih zdravstvenih problema.
Ako imate tri ili više navedenih poremećaja istovremeno, postoji velika verovatnoća da imate metabolički sindrom.
Takođe, jednostavna matematika važi u ovom pravcu. Što više ovih poremećaja razvijete, to je veći rizik od ozbiljnih srčanih i drugih posledica.
Komplikacije metaboličkog sindroma
Razvijeni metabolički sindrom u organizmu koji nije dovoljno kompenzovan predstavlja opasnost, posebno sa stanovišta mogućeg prelaska u ozbiljnija i po život opasnija stanja.
Najčešće posledice koje se pominju u vezi sa metaboličkim sindromom su bolesti srca i dijabetes tipa 2.
Bolesti srca koje nastaju na osnovu metaboličkog sindroma mogu dovesti čak do srčanog udara.
Krivi su i krvni sudovi, koji su oštećeni zbog visokog nivoa holesterola i istovremeno visokog pritiska na zid suda. Rezultat je taloženje masnih čestica u vaskularnim zidovima povezanih sa stvaranjem aterosklerotskih plakova.
Sudovi su suženi, pa čak i začepljeni, a samim tim je znatno smanjeno snabdevanje srca krvlju i kiseonikom. Najčešće se manifestuje bolom u grudima.
Dijabetes tipa 2 nastaje kada ćelije tela nisu u stanju da prime šećer (glukozu) iz krvi, tj. otporni su na insulin, ili kada telo ne proizvodi dovoljno insulina.
Neutrošena glukoza se akumulira u krvi i izaziva postepeno uništavanje organizma.
Druga zdravstvena posledica ovog sindroma je oštećenje bubrega, posebno smanjena sposobnost bubrega da izlučuje so iz organizma.
Možemo pomenuti i povećan rizik od stvaranja krvnih ugrušaka ili prekomernog taloženja masti u jetri, tzv. masna jetra, koja je povezana sa pojavom upale jetre.
Pogled u istoriju...
Stanja dijabetesa, gojaznosti i visokog krvnog pritiska, koja se poznata su od davnina. Već tada su ljudi primetili povezanost među njima.
Na primer, još u drevnim vremenima opisana je pojava dijabetesa koji proističe iz gojaznosti.
Osnove današnje definicije metaboličkog sindroma postavio je američki internista i endokrinolog Gerald M. Reaven 1988. godine. Uglavnom se bavio insulinskom rezistencijom iu vezi sa tim dokazao da je odnos između nivoa insulina, glukoze, triacilglicerola, HDL holesterol i povišen krvni pritisak nisu slučajni.
Ovaj sindrom je tada nazvan sindrom X.
Do 1999. godine metabolički sindrom nije imao jedinstvenu i univerzalno prihvaćenu definiciju, uprkos činjenici da je bio predmet istraživanja mnogo ranije.
Konačno 1999. godine je Svetska zdravstvena organizacija (SZO ili World Health Organization) postavila je definiciju ovog oboljenja.
Definicija metaboličkog sindroma prema SZO je sledeća: "To je patološko stanje koje karakteriše abdominalna gojaznost, insulinska rezistencija, visok krvni pritisak i visok sadržaj masti u krvi."
Pored definicije, SZO je ujednačila i nomenklaturu sindroma, a od 1998. godine preporučuje upotrebu naziva „metabolički sindrom“, koji je trenutno najčešće korišćen naziv.
Koji drugi nazivi za metabolički sindrom se najčešće koriste u praksi?
Pominju se nazivi kao što su:
Pluri-metabolički sindrom
Srčani dismetabolički sindrom
Smrtonosni kvartet
Sindrom gojaznosti
Sindrom insulinske rezistencije
5H sindrom
Sindrom X
Uzroci
Nekoliko faktora istovremeno doprinosi nastanku i razvoju metaboličkog sindroma. Uzrok je stoga višefaktoran, ali tačan uzrok još uvek nije poznat.
Mnogi književni podaci ukazuju da je razvoj metaboličkog sindroma u organizmu prvenstveno povezan sa prekomernom težinom, gojaznošću i neaktivnim načinom života.
Loš ili neodgovarajući način života, bilo da je reč o načinu ishrane ili svakodnevnim fizičkim aktivnostima, danas postaje globalni problem.
Povećan unos, posebno visokokaloričnih namirnica koje takođe imaju nizak sadržaj proteina, smanjena fizička aktivnost, sedeći način života ili pasivne aktivnosti u slobodno vreme imaju značajan uticaj na ukupno zdravlje stanovništva.
Svake godine sve više se povećava broj ljudi sa prekomernom telesnom težinom, pa i gojaznih ljudi, čija je težina u alarmantnom stanju.
Prekomerna težina/gojaznost kao faktor rizika za metabolički sindrom
Za razvoj metaboličkog sindroma važan je način i uglavnom mesto gde dolazi do prekomernog skladištenja masti.
U ovom slučaju rizično je skladištenje masti u gornjoj polovini tela, tj. najviše u predelu struka. Nagomilana masnoća u ovom delu tela izaziva tipičan oblik tela koji se zove oblik jabuke ili kruške.
Povećano taloženje masti u predelu struka kod metaboličkog sindroma izaziva karakterističan oblik tela "jabuka" ili "kruška". Izvor fotografije: Getty images
Prekomerno skladištenje telesne masti, poznato kao adipozitet, doprinosi metaboličkom sindromu na dva načina.
Prvi način se sastoji u tome što se, osim što je skladište energije, masno tkivo smatra i aktivnim organom. On proizvodi hormone masti - leptin i hemijske supstance koje izazivaju inflamatornu reakciju - inflamatorne citokine.
Leptin ima zadatak da izazove osećaj sitosti u telu i smanji zalihe masti podržavajući potrošnju energije.
Kod gojaznosti, pošto ima više masnog tkiva, proizvodi se relativno velika količina leptina. Telo na takvu količinu hormona reaguje drugačije nego što bismo očekivali. Postaje otporan, odnosno otporan na njegovo delovanje i u manjoj meri razgrađuje nagomilane masti.
Istovremeno sa proinflamatornim dejstvom citokina, on tako učestvuje u taloženju masti u zidovima krvnih sudova, što dovodi do nastanka ateroskleroze i povećanja krvnog pritiska.
Drugi način na koji adipoznost doprinosi razvoju metaboličkog sindroma je izazivanje insulinske rezistencije. Da bismo razumeli ovaj mehanizam, neophodno je objasniti koncept insulinske rezistencije.
Insulinska rezistencija kao faktor rizika za metabolički sindrom
Insulinska rezistencija znači smanjenu osetljivost tkiva i ćelija na insulin. Insulin je hormon koji se proizvodi u pankreasu, koji ima zadatak da pomogne da glukoza dobijena hranom prođe u ćelije, kako bi se iskoristila za proizvodnju energije.
U ovom slučaju, ćelije skeletnih mišića su otporne na dejstvo vezanog insulina i ne prihvataju glukozu unutra. To dovodi do njegove akumulacije u krvotoku.
Telo kompenzuje ovaj poremećaj prekomernom proizvodnjom insulina kako bi smanjilo povišene nivoe glukoze. Međutim, prekomerna proizvodnja insulina izaziva niz drugih neželjenih efekata, kao što su povišen krvni pritisak ili poremećaj nivoa masti u krvi.
Ovim mehanizmom insulinska rezistencija ćelija doprinosi razvoju metaboličkog sindroma i s pravom spada u jedan od njegovih najčešćih uzroka.
Kada se vratimo na adipoznost, tj. prekomerno skladištenje masti, povećana adipoznost verovatno takođe doprinosi razvoju insulinske rezistencije.
Ovaj mehanizam je objašnjen na sledeći način. Masnoća izaziva povećanje nivoa slobodnih masnih kiselina u krvi. Ove kiseline deluju protiv procesa iskorišćavanja glukoze u ćelijama skeleta da ometaju delovanje insulina. Nakon toga se razvija otpornost ćelija na insulin.
Masnoća, zajedno sa insulinskom rezistencijom i viškom insulina u telu, trenutno se smatraju primarnim uzrocima metaboličkog sindroma.
Drugi mogući uzroci metaboličkog sindroma
Pored navedenog, kao uzrok metaboličkog sindroma možemo navesti i poremećaje nivoa masti u krvi (naročito povećan nivo triacilglicerola i smanjen nivo HDL holesterola). U ovom slučaju, mehanizam delovanja se sastoji u povećanju razgradnje telesne masti.
Drugi uzroci su visoki krvni pritisak (mehanizam još nije objašnjen), genetski faktori, rasa, pol i na kraju, ali ne i najmanje važno, starost.
Sa povećanjem starosti, povećava se i rizik od metaboličkog sindroma.
Jedna od hipoteza za nastanak metaboličkog sindroma je tzv hipoteza štedljivog genotipa. Štedljivi geni su korišćeni uglavnom u periodima nedostatka energije (npr. ratovi, glad). Geni su imali zadatak da visoko efikasno skladište energiju iz isporučene hrane. Međutim, u sadašnjoj populaciji, uloga ovih gena je prilično mana, jer je dnevni unos energije pojedinca mnogo veći, a samim tim se povećava skladištenje energije u vidu masnih zaliha.
Trenutno se proučavaju drugi uzroci koji potencijalno doprinose razvoju metaboličkog sindroma. To su bolesti kao što su masna jetra, sindrom policističnih jajnika, kamen u žuči ili problemi sa disanjem tokom spavanja (apneja u snu).
Rizične grupe ljudi
Iz navedenih informacija možemo ukratko sumirati grupe ljudi koji imaju veći rizik od razvoja metaboličkog sindroma.
Ljudi koji imaju prekomernu težinu ili gojaznost, sa prekomerno nagomilanim mastima, posebno u predelu struka.
Ljudi sa neaktivnim načinom života (mala fizička aktivnost, sedentarni način života).
Ljudi sa razvijenom insulinskom rezistencijom.
Ljudi sa dijabetesom ili ako se dijabetes javlja u njihovoj porodičnoj istoriji.
Određene rase ili etničke grupe. Na primer, Hispanci imaju najveći rizik. Slede bela rasa, a zatim crna rasa.
Konkretno pol. Žene imaju veći rizik od razvoja sindroma od muškaraca.
Ljudi koji uzimaju određene lekove, kao što su lekovi koji utiču na težinu, krvni pritisak, holesterol, nivo masti u krvi itd.
Prevencija
Iako su rizici povezani sa metaboličkim sindromom značajni i relativno ozbiljni, pored samog lečenja, u praksi se dokazala i odgovarajuća prevencija.
Među najosnovnijim preventivnim merama, kako sprečiti njegovu pojavu ili pogoršanje simptoma i manifestacija, je modifikacija uobičajenog načina života.
Na osnovu brojnih kliničkih studija, moguće je tvrditi da svaka intervencija na pojedinim komponentama metaboličkog sindroma ima pozitivan uticaj kako na ukupan morbiditet tako i na mortalitet.
Važne su i redovne kontrole kod lekara, tokom kojih se prati nivo holesterola, masti, šećera u krvi, a takođe i krvni pritisak.
Pregled osnovnih aktivnosti usmerenih na smanjenje rizika od razvoja ili pogoršanja metaboličkog sindroma (tabela)
Preventivne mere za sprečavanje metaboličkog sindroma
Zdrava i uravnotežena ishrana sa većim sadržajem proteina i ograničenjem masti.
Dosta povrća i voća, hrana od celog zrna.
Smanjenje sadržaja soli u hrani.
Podešavanje težine ako ste gojazni ili gojazni.
Održavanje zdrave telesne težine.
Redovno vežbanje.
Ograničenje sedentarnog načina života.
Održavanje fiziološkog krvnog pritiska.
Ograničavanje pušenja, izbegavanje alkohola.
Smanjenje stresa.
Isti postupci modifikacije životnog stila se kasnije primenjuju i u nefarmakološkom lečenju metaboličkog sindroma.
Pored napora pojedinca, preventivne mere mogu uključivati i složenije mere, kao što su regionalni planovi za podršku aktivnom načinu života stanovništva, subvencije za zdravu hranu, promocija zdravih navika u ishrani i edukacija stanovništva o zdravoj ishrani. ishrana, ograničavanje reklamiranja nezdrave hrane itd.
Veća incidencija metaboličkog sindroma povezana je sa stanovništvom koje živi u gradovima i razvijenim zemljama. Ova prednost je uglavnom zbog veće potrošnje visokokaloričnih namirnica, uporedo sa nedostatkom fizičke aktivnosti i sedentarnim načinom života.
Jedna od ključnih mera u prevenciji i lečenju metaboličkog sindroma je modifikacija uobičajenog načina života. Izvor fotografije: Getty images
Simptomi
Većina patoloških stanja koja su karakteristična za metabolički sindrom, tj. povećan nivo holesterola, masti ili glukoze u krvi nema tipičnih simptoma koji su vidljivi spolja.
Njihovo postojanje dokazuje se nizom kliničkih testova (testova krvi).
Najtipičniji i istovremeno vidljivi simptom mogućeg prisustva sindroma je širok obim struka, uzrokovan nagomilanom potkožnom masnoćom.
Ako osoba ima prekomernu težinu ili gojaznost, najčešći povezani simptomi su:
problema sa disanjem,
povećano znojenje,
noćno hrkanje,
problemi sa kretanjem i obavljanjem fizičkih aktivnosti,
umora.
bol u zglobovima i kičmi.
Mogu se javiti ozbiljniji oblici povišenog krvnog pritiska
glavobolja,
vrtoglavica,
kratak dah,
krvarenje iz nosa.
U slučaju preterano povišenog nivoa glukoze u krvi, javlja se
jaka žeđ,
povećano izlučivanje urina (naročito noću),
umor,
zamagljen vid.
Međutim, ovi simptomi su karakteristični za dugotrajno povećanje glukoze u krvi, ne javljaju se sa kratkoročnim povećanjem. U slučaju dugotrajno povišenog nivoa glukoze, već se razmatra razvijeni dijabetes, koji se smatra negativnom posledicom metaboličkog sindroma.
Rezime navedenih simptoma:
Širok obim struka
Prekomerna težina
gojaznost
Problemi sa disanjem
Povećano znojenje
Noćno hrkanje
Problemi sa kretanjem i obavljanjem fizičkih aktivnosti
Umor
Bol u zglobovima i kičmi
Visok krvni pritisak
Glavobolja
Vrtoglavica
Kratkog daha
Krvarenje iz nosa
Povećan nivo glukoze u krvi
Istaknuta žeđ
Pojačano mokrenje (naročito noću)
Zamagljen vid
Povećan nivo holesterola u krvi
Bol u grudima
Formiranje krvnih ugrušaka
Masna jetra povezana sa upalom.
Diagnostika
Dijagnostička procedura za metabolički sindrom sastoji se od fizičkog pregleda i serije krvnih testova.
Procenjuje se prisustvo pet patoloških stanja – povišen krvni pritisak, povišen šećer u krvi, višak telesne masti u predelu struka, povišen nivo holesterola i triacilglicerola u krvi.
Da bi se kod pacijenta dijagnostikovao metabolički sindrom, moraju biti prisutna najmanje tri od navedenih poremećaja, ili više.
Trenutno postoji nekoliko pristupa u dijagnostici sindroma koje su preporučile organizacije koje rade u oblasti zdravstva. Ovi pristupi se uglavnom razlikuju po tome koji uzrok metaboličkog sindroma smatraju primarnim.
Pored toga, razlikuju se i po graničnim vrednostima nekih biohemijskih parametara, koji se utvrđuju tokom dijagnoze i koji ukazuju na bolesno stanje.
Pregled dijagnostičkih kriterijuma metaboličkog sindroma koje preporučuju zdravstvene organizacije (tabela)
Prepouke WHO (iz godine 1999)
Prisustvo insulinske rezistencije ILI glukoze natašte > 6,1 mmol/L (110 mg/dL) istovremeno sa bilo koja dva ili više od sledećih uslova:
Nacionalni obrazovni program o holesterolu (National Cholesterol Education Program, Adult Treatment Panel III, z roku 2005)
Prisustvo bilo koja tri ili više od sledećih uslova:
Glukoza prejela
> 5,6 mmol/l (100 mg/dl)
ILI kontinuirano lečenje lekovima za snižavanje glukoze u krvi
HDL holesterol
Muškarci: < 1,0 mmol/l (40 mg/dl)
Ženey: < 1,3 mmol/l (50 mg/dl)
ILI kontinuirano lečenje lekovima za snižavanje holesterola u krvi
Triacilgliceroli
> 1,7 mmol/l(150 mg/dl)
ILI kontinuirano lečenje lekovima za snižavanje masti u krvi
Obim struka
Muškarci: > 102 cm
Žene: > 88 cm
Krvni pritisak
> 130/85 mmHg
ILI kontinuirano lečenje lekovima za snižavanje krvnog pritiska
Preporuke Međunarodne federacije za dijabetes (International Diabetes Federation, z roku 2006)
Obim struka > 94 cm kod muškaraca ili > 80 cm kod žena sa bilo koja dva ili više od sledećih stanja:
Glukoza pre jela
> 5,6 mmol/l (100 mg/dl)
ILI dijagnostikovan dijabetesom
HDL holesterol
Muškarci: < 1,0 mmol/l (40 mg/dl)
Žene: < 1,3 mmol/l (50 mg/dl)
ILI kontinuirano lečenje lekovima za snižavanje holesterola u krvi
Triacilgliceroli
> 1,7 mmol/l (150 mg/dl)
ILI tekući tretman lekovima za snižavanje lipida u krvi
Krvni pritisak
> 130/85 mmHg
ILI kontinuirano lečenje lekovima za snižavanje krvnog pritiska
Dijagnoza metaboličkog sindroma sastoji se ne samo od fizičkog pregleda, već i od niza krvnih testova za određivanje nivoa glukoze, holesterola i drugih masti. Izvor fotografije: Getty images
Tok bolesti
Razvoj metaboličkog sindroma je relativno dugotrajan proces. Vreme do potpunog razvoja sindroma, ili do eventualne pojave početnih simptoma, zavisi od njegovih pojedinačnih komponenti.
Patološki poremećaji karakteristični za metabolički sindrom nastaju postepeno. Da bi se ovi poremećaji manifestovali u organizmu na vidljiv način, moraju biti kontinuirani i prisutni dugo vremena.
Poremećaji se mogu razvijati nezavisno jedan od drugog, ali u većini slučajeva prate jedan drugi, pa jedan poremećaj nastaje na osnovu drugog, već postojećeg poremećaja. To je nešto kao lančana reakcija.
O metaboličkom sindromu govorimo samo ako se kod pojedinca istovremeno ispolje najmanje tri ili više navedenih poremećaja.
Kod metaboličkog sindroma ne primećujemo tipične spolja vidljive simptome koji bi ukazivali da nešto nije u redu.
Simptomi su obično primetni samo kada se jedna od komponenti sindroma značajno pogorša, na primer, preterano visok krvni pritisak ili preterano visok nivo glukoze.
Sam nastanak, a potom i tok metaboličkog sindroma usko je povezan sa životnim stilom pojedinca. Loš način života, u kombinaciji sa neuravnoteženim unosom hrane i nedovoljnim vežbanjem, izaziva sve češće probleme sa viškom kilograma.
Autoritativan simptom koji može ukazivati na rizik od postojanja metaboličkog sindroma je prekomerna masnoća, posebno koncentrisana oko struka pacijenta.
Iako većina komponenti metaboličkog sindroma nije vidljiva na prvi pogled, njihovo rano prepoznavanje je odlučujući faktor za održavanje zdravog i funkcionalnog organizma.
Zato ne treba zaboraviti na redovne preventivne preglede kod lekara, koji mogu pomoći da se otkrije nevidljivi problem.
Metabolički sindrom kod dece
Učestalost metaboličkog sindroma nije izuzetna čak ni u pedijatrijskoj populaciji. Zbog činjenice da se broj dece sa prekomernom težinom (čak i gojaznih) stalno povećava, primećuje se i češća pojava metaboličkih promena.
Primarni uzrok gojaznosti kod dece je isti kao i kod odraslih – neravnoteža između unosa i potrošnje energije.
Gojaznost u detinjstvu, ili višak masnog tkiva u odnosu na druge organe izaziva kolebanje u metabolizmu masti i šećera.
Ove fluktuacije, zajedno sa gojaznošću i povezanim povišenim krvnim pritiskom, dovode do razvoja metaboličkog sindroma kod dece.
Metode dijagnoze sindroma u pedijatrijskoj populaciji su slične onima kod odraslih, razumljivo sa razlikama u graničnim vrednostima nekih biohemijskih parametara.
Trenutno se preporučuje dijagnostikovanje sindroma prema kriterijumima Međunarodne federacije za dijabetes, koji smatraju da je gojaznost primarni uzrok nastanka i razvoja metaboličkog sindroma kod dece.
Dijagnoza se postavlja samo kod dece između 10 i 16 godina. Kod mlađe dece dijagnoza se ne preporučuje, a pacijenti stariji od 16 godina već podležu kriterijumima odraslih.
Pregled dijagnostičkih kriterijuma za metabolički sindrom kod dece (tabela)
Preporuke Međunarodne federacije za dijabetes(International Diabetes Federation)
Centralna gojaznost - obim struka ≥ 90 cm istovremeno sa bilo koja dva ili više od sledećih uslova:
Glukoza pre jela
≥ 5,6 mmol/l
ILI kontinuirano lečenje lekovima za snižavanje glukoze u krvi
Završila sam 5 godina studija na Farmaceutskom fakultetu Univerziteta Komenski u Bratislavi na smeru farmacija, u zvanju Mgr. Nakon diplomiranja radila sam u Državnom zavodu za kontrolu droga u Službi za registraciju lekova od 2016. godine, gde sam ostala 4 godine. Za vreme zaposlenja ponovo sam završila rigorozne studije na Farmaceutskom fakultetu u Bratislavi. Ovog puta sa titulom PharmDr. Od 2020. godine sam zaposlena u Essiti Slovakia s.r.o., gde radim kao stručnjak za procese registracije i zakonodavstvo u vezi sa medicinskim uređajima. Smatram da su moje studijsko i praktično iskustvo dovoljan preduslov za pružanje stručnih i relevantnih informacija o zdravstvenim temama. Uopšteno, najviše me zanimaju teme lekova i medicinskih sredstava, odnosno zakonodavstvo i pitanja registracije u oblasti farmacije.
Czech
English
Deutsch
Serbian
Spanish
Portugese
Bulgarian
Dutch
Finnish
French
Greek
Hungarian
Indonesian
Italian
Japanese
Latvian
Lithuanian
Polish
Romanian
Russian
Slovenian
Swedish
Turkish
Ukrainian
Estonian
Norwegian
Korean
