Anemija, malokrvnost: šta je to, koji su njeni uzroci i simptomi? + Vrste

Anemija - malokrvnost, a ponekad i anemični sindrom. Šta je nedostatak krvi i zašto se javlja, kako se manifestuje?

Ljudska krv sadrži tri vrste krvnih zrnaca koje se formiraju u koštanoj srži, tzv hematopoeze.

Bela krvna zrnca se bore protiv infekcija, trombociti zaustavljaju krvarenje, a crvene krvne ćelije prenose kiseonik iz pluća u ostatak tela i ugljen-dioksid iz tela nazad u pluća.

Anemija, tj malokrvnost, je patološko stanje koje karakteriše smanjenje broja crvenih krvnih zrnaca, tzv. eritrocita i hemoglobina ispod normalne fiziološke vrednosti.

Anemija se klinički prikazuje kao anemični sindrom. Vodeći simptomi su bledilo kože i sluzokože, umor i opšta slabost.

Anemija se definiše kao nizak nivo hemoglobina, crvenih krvnih zrnaca i hematokrita.

Reč je o stanju u kome nedostaje dovoljan broj zdravih crvenih krvnih zrnaca, koji obezbeđuju prenos kiseonika u sve organe i tkiva ljudskog tela. Klinička manifestacija anemije je tzv anemični sindrom, čiji je vodeći simptom umor i slabost.

Postoji nekoliko vrsta anemije. Svaka vrsta ima svoj uzrok.

Anemija može biti akutna, privremena ili hronična i može napredovati u nekoliko stepeni, od blage do teške anemije koja zahteva lečenje transfuzijama krvi.

Najvažniji znak koji potvrđuje anemiju je nizak nivo hemoglobina.

Hemoglobin (Hg) je krvni pigment koji krvi daje crvenu boju. Nalazi se u crvenim krvnim zrncima - eritrocitima. Hemoglobin je hemoprotein bogat gvožđem i čini 35% sadržaja eritrocita.

Hemoglobin je u stanju da u plućima vezuje kiseonik koji udišemo i ugljen-dioksid koji naknadno izdišemo.

Time se obezbeđuje snabdevanje kiseonikom svih ćelija i uklanjanje viška ugljen-dioksida, koji se proizvodi kao otpad tokom biohemijskih događaja u tkivima.

Sadržaj hemoglobina u eritrocitima je različit kod muškaraca i žena.

Nivo hemoglobina ispod 135 g/l kod muškaraca i ispod 120 g/l kod žena smatra se patološkim, odnosno anemijom.

Većina krvnih zrnaca, uključujući crvena krvna zrnca, redovno se stvaraju u koštanoj srži - sunđerastom, vlaknastom tkivu koje se nalazi u šupljinama velikih kostiju.

Anemije se mogu podeliti na osnovu patološkog izgleda eritrocita, tzv morfološki, ili na osnovu mehanizma anemije, odnosno prema etiologiji.

Morfološka klasifikacija obuhvata normocitnu anemiju, kada u krvi ima malo eritrocita ali normalnog oblika, makrocitnu anemiju, odnosno anemiju sa veoma velikim eritrocitima, i mikrocitnu anemiju, kod koje ima premalih eritrocita u krvi.

Posebna vrsta anemije je anemija srpastih ćelija, kod koje su eritrociti u obliku polumeseca.

Prema karakterističnom patološkom obliku eritrocita možemo proceniti mehanizam kojim je nastala anemija.

Normocitne anemije uključuju:

• Akutna posthemoragična anemija
• Hemolitička anemija
• Anemija kod hroničnih bolesti
• Anemija u infiltraciji koštane srži
• Hipoplastična anemija

Kod ovih vrsta anemije postoji normalna količina hemoglobina u eritrocitu. Zbog toga se nazivaju normocitne i normohromne anemije.

Makrocitne anemije uključuju:

• Megaloblastična anemija
• Anemija zbog povećane eritropoeze, odnosno brze sinteze krvnih zrnaca u koštanoj srži pri akutnim gubicima (krvarenje, raspad krvnih zrnaca), kada telo pokušava da brzo nadoknadi deficit krvi.

Eritrociti u ovoj vrsti anemije sadrže previše hemoglobina, pa se nazivaju hiperhromnim.

Mikrocitna anemija uključuje:

• Sideropenična anemija
• Hemoglobinopatije (talasemija)
• Anemija kod hroničnog gubitka krvi
• Sideroblastična anemija

Sadržaj hemoglobina, a samim tim i gvožđa u eritrocitu kod mikrocitnih anemija je smanjen, zato ih nazivamo mikrohromnim anemijama.

Anemija može biti prisutna već pri rođenju, tzv kongenitalna anemija ili se može razviti u bilo kom trenutku tokom života, tzv. stečena anemija.

Mogu se javiti situacije kada nema dovoljno crvenih krvnih zrnaca u krvi:

• telo ne proizvodi dovoljno crvenih krvnih zrnaca
• gubitak crvenih krvnih zrnaca je brži od mehanizama zamene, npr. tokom krvarenja
• telo uništava crvena krvna zrnca

Vrste anemije prema uzroku nastanka

1. Anemija nedostatka gvožđa

Ova vrsta anemije naziva se sideropenična anemija i jedna je od najčešćih anemija. Njegov uzrok je nedostatak gvožđa u telu.

Koštanoj srži, u kojoj se proizvode crvena krvna zrnca, potrebno je gvožđe za proizvodnju hemoglobina. Bez potrebne količine gvožđa, neće se formirati potrebna količina hemoglobina za crvena krvna zrnca.

Uzroci nedostatka gvožđa:

1. Gubitak krvi – U krvi postoji velika količina gvožđa sadržanog u crvenim krvnim zrncima. Ako dođe do gubitka krvi, odnosno krvarenja, gvožđe se takođe gubi iz organizma. Na primer, žene koje imaju suviše obilno menstrualno krvarenje su u opasnosti od anemije zbog nedostatka gvožđa.

Neupadljiv gubitak krvi nastaje kod sporog, hroničnog tzv skriveno krvarenje - na primer, od čira na želucu ili dvanaestopalačnom crevu, hijatalne kile, polipa debelog creva ili kolorektalnog karcinoma.

Takvo krvarenje je poznato kao okultno krvarenje i može se dijagnostikovati jednostavno iz uzorka stolice. To je relativno čest uzrok hronične anemije usled nedostatka gvožđa.

Gastrointestinalno krvarenje npr. sa sluzokože želuca može biti uzrokovana i redovnom upotrebom nekih antiflogistika i lekova protiv bolova koji se izdaju bez recepta.

2. Nedostatak gvožđa u ishrani – glavni izvor gvožđa za ljudski organizam je hrana. Primeri sirovina bogatih gvožđem su meso, jaja i lisnato povrće.

Rastući organizam ima najveće potrebe za snabdevanjem gvožđem, pa je uravnotežena ishrana posebno važna u detinjstvu i detinjstvu.

3. Nemogućnost apsorpcije gvožđa – Iz hrane, gvožđe se apsorbuje u krv u tankom crevu. Bolesti creva, kao npr celijakija ili inflamatorna oboljenja, negativno utiču na sposobnost creva da pravilno apsorbuje sve hranljive materije iz hrane.

Pacijenti posle hirurškog uklanjanja dela tankog creva mogu nešto češće da pate od anemije

4. Trudnoća – trudnoća je period kada telo ima povećane potrebe za svim važnim hranljivim materijama i elementima u tragovima, od kojih je jedan gvožđe.

Trudnice treba da uzimaju dijetetske suplemente obogaćene gvožđem, u suprotnom mogu razviti anemiju koja je opasna za fetus u razvoju. Žene u ovom periodu imaju povećan volumen sopstvene krvi, a takođe proizvode hemoglobin za fetus koji raste.

Prevencija nedostatka gvožđa u telu

Najefikasniji način da se izbegne nedostatak gvožđa u organizmu je odabir visokokvalitetnih namirnica sa visokim sadržajem ovog elementa.

Hrana bogata gvožđem:

• Crveno meso, svinjetina i živina
• Plodovi mora
• Mahunarke poput pasulja i graška
• Tamnozeleno lisnato povrće, kao što je spanać
• Suvo voće kao što su suvo grožđe i kajsije
• Žitarice

Telo bolje apsorbuje gvožđe iz mesa nego iz biljnih izvora. Osim bogate biljne ishrane, vegetarijanci bi u ishranu trebalo da uključe i mahunarke, proizvode od žitarica i dijetetske suplemente u obliku tableta.

Vitamin C značajno doprinosi pravilnoj apsorpciji gvožđa iz ishrane, pa je važno jesti hranu obogaćenu ovim vitaminom.

Hrana koja sadrži vitamin C za povećanje apsorpcije gvožđa:

• agrumi i sokovi od citrusa kao što su pomorandže, grejpfrut, mandarine
• brokoli
• kivi, jagode, lubenica
• lisnato povrće
• paprike i paradajza

Prevencija anemije usled nedostatka gvožđa kod odojčadi

Organizam koji brzo raste zahteva visok unos gvožđa u ishrani. Dete dobija gvožđe u prvoj godini života iz majčinog mleka ili formule obogaćene gvožđem.

Kravlje mleko nije dobar izvor gvožđa, a zbog neodgovarajućeg odnosa proteina, kazeina i surutke ne preporučuje se ni odojčadi. Nakon navršenih 6 meseci, odojče počinje da se hrani mesnim pireom najmanje dva puta dnevno kako bi se povećao unos gvožđa.

2. Anemija nedostatka vitamina

Pored gvožđa, telu su potrebni i folna kiselina i vitamin B12 za proizvodnju dovoljne količine zdravih crvenih krvnih zrnaca. Ako ishrana ne sadrži dovoljno ovih vitamina, proizvodnja crvenih krvnih zrnaca može biti usporena ili ograničena.

Neki ljudi konzumiraju dovoljno vitamina B12, ali njihova tela nisu u stanju da pravilno apsorbuju vitamin. Takvo stanje dovodi do anemije zbog nedostatka vitamina B12, poznate i kao perniciozna anemija.

Nedostatak vitamina B12 može biti uzrokovan:

1. Ishrana – Vitamin B12 se uglavnom nalazi u mesu, jajima i mleku. Iz tog razloga, vegani i vegetarijanci koji ne jedu ovu vrstu hrane treba da uzimaju suplemente koji sadrže vitamin B12. Pored životinjskih proizvoda, kvasac za hranu i proizvodi od njih takođe su dobar izvor vitamina B.

2. Hirurgija želuca – Posle hirurških operacija gde se odstranjuje deo želuca ili tankog creva, sposobnost organizma da apsorbuje B12 je ograničena, jer telu nedostaje tzv. instriktni faktor ili intrinzični faktor, koji je neophodan za pravilnu apsorpciju vitamina B12 u tankom crevu.

3. Bolesti creva – Kronova bolest i celijakija otežavaju apsorpciju vitamina B12. Apsorpciju vitamina ograničavaju i paraziti u crevima, npr. trakavica, koja inficira osobu, npr. konzumiranjem sirove kontaminirane ribe.

Nedostatak folne kiseline:

Folna kiselina ili folat, takođe poznat kao vitamin B9, je hranljiva materija koja se nalazi uglavnom u tamnozelenom lisnatom povrću i jetri životinja.

Poteškoće sa apsorpcijom folata se javljaju u sledećim uslovima:

1. Bolesti creva kao što je celijakija
2. Hirurško uklanjanje ili bajpas velikog dela creva
3. Prekomerna konzumacija alkohola
4. Neki lekovi, npr. lekovi protiv napadaja
5. Trudnice i žene koje doje imaju povećane potrebe za unosom folne kiseline
6. Ljudi sa bolestima bubrega i koji su na dijalizi

Hrana bogata vitaminom B12:

• Govedina, džigerica, piletina i riba
• Jaja
• Mleko, sir i jogurt

Preporučena dnevna doza vitamina B12 za zdravu osobu je 2,4 mikrograma.

U slučaju gore navedenih hroničnih bolesti, preporučena dnevna doza je nekoliko puta veća.

Pored makrocitne anemije, nedostatak vitamina B12 može se manifestovati i drugim simptomima. Poremećaji nervnog sistema, kao što su uporni trnci u rukama i stopalima, ili problemi sa ravnotežom, su česti. Mogu se javiti i psihičke promene ili zaborav.

Perniciozna anemija, koja nastaje usled nedovoljne apsorpcije vitamina B12, povećava rizik od raka želuca ili creva.

Nedostatak folne kiseline, posebno pre začeća i tokom trudnoće, može izazvati urođene mane kod fetusa. To su uglavnom defekti neuralne cevi koji se javljaju kao urođeni defekti mozga i kičmene moždine, npr. anencefalija, mijelomeningocela ili meningocela.

Određena povezanost sa nedostatkom folne kiseline dokazana je i kod pojave urođenih srčanih mana ili Daunovog sindroma.

Efikasna prevencija urođenih razvojnih mana fetusa je primena folne kiseline u obliku suplemenata već 3 meseca pre planirane trudnoće, tokom cele trudnoće i najmanje 6 nedelja nakon rođenja ili tokom celog perioda laktacije i dojenja.

Preporučena doza je 400 mikrograma dnevno. Ako je u porodici nastao urođeni defekt neuralne cevi, prevencija recidiva (ponovljene pojave) je upotreba 10 puta veće doze folne kiseline, odnosno 4-5 miligrama dnevno.

Hrana sa visokim sadržajem folne kiseline:

• Brokoli, spanać, špargle i pasulj
• Narandže, limuni, banane, jagode i dinje
• Jetra, bubreg,
• pivski kvasac (pekarski kvasac), gljive
• orasi npr. kikiriki

3. Anemija kod hroničnih bolesti

Neke ozbiljne hronične bolesti negativno utiču na proces formiranja crvenih krvnih zrnaca, mogu izazvati njihovo ranije uništenje ili uzrokovati gubitak krvi.

To su uglavnom onkološke bolesti, HIV/AIDS, inflamatorne bolesti kao što su reumatoidni artritis, bolesti bubrega, Kronova bolest ili ulcerozni kolitis i druge.

4. Aplastična anemija

Ova vrsta anemije je jedan od retkih uzroka anemije. Međutim, to je anemija opasna po život.

Matične ćelije koje se nalaze u koštanoj srži proizvode tri vrste krvnih zrnaca - crvena krvna zrnca, bela krvna zrnca i trombocite.

Kod aplastične anemije, ove matične ćelije su oštećene, zbog čega koštana srž postaje „nefunkcionalna“. Postaje prazna, odnosno aplastična, ili sadrži samo nekoliko krvnih zrnaca, odnosno hipoplastična.

Najčešći uzrok aplastične anemije je borba sopstvenog imunog sistema protiv matičnih ćelija u koštanoj srži – autoimuna reakcija.

Drugi faktori rizika koji mogu izazvati aplastičnu anemiju:

1. Onkološki tretman – hemoterapija i terapija zračenjem – osim ćelija raka mogu biti oštećene i zdrave ćelije, uključujući matične ćelije u koštanoj srži.
2. Toksične materije i hemikalije – Izlaganje pesticidima i insekticidima, ili aditivima koji se mešaju sa benzinom, povezuje se sa razvojem aplastične anemije.
3. Uzimanje određenih lekova, na primer za lečenje reumatoidnog artritisa i određenih antibiotika.
4. Pojava drugih autoimunih bolesti je faktor rizika za nastanak autoimune aplastične anemije.
5. Virusne infekcije, posebno virusi koji izazivaju hepatitis, Epstein-Barr virus, citomegalovirus, parvovirus B19 i HIV.
6. Trudnoća
7. Nepoznati faktori - ponekad lekari ne mogu da utvrde tačan uzrok aplastične anemije, u kom slučaju se naziva idiopatska aplastična anemija.

5. Anemija kod oboljenja koštane srži

Bolesti kao što su leukemija ili mijelofibroza su uzrok anemije, koja može biti stanje opasno po život.

6. Hemolitička anemija

Ova vrsta anemije se javlja u situacijama kada se crvena krvna zrnca uništavaju brže nego što ih koštana srž može zameniti stvaranjem novih krvnih zrnaca.

Pojačana destrukcija crvenih krvnih zrnaca uzrokovano je nekim naslednim oboljenjima, kao npr urođeni poremećaj membrane eritrocita ili defekt enzima potrebnih za pravilno funkcionisanje eritrocita.

Takva anemija, koja je nastala kao rezultat defektnih crvenih krvnih zrnaca, naziva se korpuskularna hemolitička anemija. Međutim, hemolitička anemija se takođe može javiti kada je problem izvan eritrocita, u kom slučaju se naziva ekstrakorpuskularna hemolitička anemija.

Primeri su autoimune reakcije protiv crvenih krvnih zrnaca, limfoproliferativne onkološke bolesti, monoklonska gamopatija ili upotreba određenih lekova, npr. metildopa - antihipertenzivni lek centralnog delovanja.

Nasledna anemija

1. Anemija srpastih ćelija

To je nasledni oblik hemolitičke anemije. Uzrokuje ga mutacija gena odgovornog za proizvodnju proteina bogatog gvožđem u crvenim krvnim zrncima – hemoglobina.

Uloga hemoglobina je da prenosi kiseonik iz pluća do celog tela. Mutirani gen stvara hemoglobin sa defektnom strukturom. Dakle, formirani eritrociti nemaju bikonkavni oblik nalik na disk, već su izduženi u srpasti oblik.

Ovako deformisani eritrociti nastaju uglavnom tokom deoksigenacije, odnosno nakon prenosa kiseonika u tkiva.

U reverzibilnom obliku bolesti, eritrociti se mogu vratiti u normalan oblik kada su oksigenisani. Naprotiv, u ireverzibilnom obliku, eritrociti ostaju trajno u obliku srpa, bez uticaja kiseonika.

Srpasta crvena krvna zrnca imaju različita reološka svojstva, lepljivija su i imaju tendenciju začepljenja krvnih sudova. Slezina otkriva i uništava takve defektne eritrocite - dolazi do hemolize i pogoršanja anemije.

2. Talasemija

Talasemija je nasledna bolest klasifikovana kao hemoglobinopatije, slična anemiji srpastih ćelija. Dakle, radi se o stvaranju slomljenog hemoglobina - crvenog krvnog pigmenta.

Molekuli hemoglobina se sastoje od dva lanca koji se nazivaju alfa i beta lanci. Kod talasemije, proizvodnja alfa ili beta lanca je smanjena. Prema vrsti prekinutog lanca, razlikuje se alfa-talasemija ili beta-talasemija.

Kada je jedan od lanaca oštećen, povećava se formiranje drugog lanca hemoglobina. Rezultat je eritrocit koji sadrži i nefunkcionalni hemoglobin i mnoge zaostale druge lance koji su uskladišteni i beskorisni u eritrocitu.

Takva ćelija brže podleže destrukciji, odnosno hemolizi, što izaziva anemiju i hepatosplenomegaliju (uvećana jetra i slezina usled nagomilavanja uništenih eritrocita).

Beta-talasemija je najčešća u centralnoj Evropi.

Simptomi anemije variraju u zavisnosti od uzroka stepena i težine anemije.

Svi simptomi se kreću od blagih do teških i opasnih po život.

Generalno, najčešći simptomi anemije su:

• Umor
• Slabost
• Bleda ili žućkasta koža
• Nepravilan rad srca - aritmija
• Otežano disanje i dah
• Vrtoglavica (vertigo)
• Bolovi u grudima
• Hladne ruke i stopala
• Glavobolja
• Krhki nokti
• Neobičan ukus za nehranljive supstance kao što su led, prljavština ili skrob
• Gubitak apetita, posebno kod novorođenčadi i dece sa anemijom zbog nedostatka gvožđa
• Česte, ponavljajuće ili dugotrajne zarazne bolesti
• Neobjašnjive i lake modrice
• Često krvarenje iz nosa i krvarenje desni
• Nezaustavljivo krvarenje iz rana, npr. kada se osoba poseče
• Promena mentalnog stanja
• Zaboravljanje
• Zvonjenje u ušima
• Trnci u rukama i stopalima

Važan deo dijagnoze je anamneza bolesti. Lekar će vas pitati o vašem zdravstvenom stanju, povećanom umoru, neurološkim simptomima ili znacima pojačanog krvarenja kao što su produženo krvarenje tokom menstruacije, krv u stolici ili povraćanju.

Iz porodične anamneze će ga zanimati pojava urođenih vrsta anemije ili naslednih bolesti krvarenja.

Podaci o čestim zaraznim bolestima, problemima sa hrskavicom ili bubrezima su važni za ličnu anamnezu. Lekovi koje uzimate, izloženost hemikalijama ili prekomerna konzumacija alkohola su takođe bitni podaci.

Osnova laboratorijskih testova je kompletna krvna slika (KKK). Krvna slika je zapravo prebrojavanje broja krvnih zrnaca iz uzorka uzete venske krvi. Na anemiju ukazuje nivo crvenih krvnih zrnaca (hematokrit) i vrednost hemoglobina u krvi.

Granica anemije određena je nivoom hemoglobina i zavisi od starosti i pola (tabela)

Ozbiljnost anemije prema nivou hemoglobina:

• blaga anemija (ako hemoglobin ne padne ispod 100 g/l),
• umerena anemija (hemoglobin 80-100 g/l),
• teška anemija (hemoglobin ispod 80 g/l).

Ove vrednosti mogu biti niže čak i kod zdravih ljudi, npr. kod onih koji se bave intenzivnom fizičkom aktivnošću, u trudnoći ili kod starijih osoba. Pušenje i boravak na velikoj nadmorskoj visini, s druge strane, povećava broj eritrocita.

Drugi parametar koji možemo ispitati u krvnoj slici je veličina crvenih krvnih zrnaca. Pored veličine, neobičan oblik crvenih krvnih zrnaca i njihova sličnost, npr. anizocitoza, što je nejednaka veličina eritrocita, ili poikilocitoza - nejednak oblik eritrocita.

Međutim, u krvnoj slici ne pratimo samo crvenu krvnu komponentu, već i druga krvna zrnca i čestice. Važan je broj leukocita, neutrofila i trombocita.

Neophodan laboratorijski pregled u dijagnozi bilo koje anemije je sedimentacija i hemijski pregled urina, odnosno analiza stolice.

Drugi dijagnostički testovi u zavisnosti od vrste anemije:

• ispitivanje metabolizma gvožđa u krvi (određivanje koncentracije gvožđa u serumu i serumskog transferina ili rastvorljivog transferinskog receptora)
• pregled koštane srži
• imunohematološki pregledi (krvna grupa, antiglobulinski testovi)
• ispitivanje nivoa imunoglobulina,
• vrednosti enzima eritrocita,
• markeri hepatitisa i drugih virusnih bolesti,
• oncomarkeri,
• reumatološki pregled
• endokrinološki pregled
• gastroenterološki pregled

Tok anemije zavisi od osnovnog uzroka.

Neke anemije su nasledne i prisutne su od rođenja. Stečena anemija, npr. anemija kod hroničnih bolesti ili perniciozna anemija karakteriše se sporim produbljivanjem nedostatka crvenih krvnih zrnaca i samim tim postepenim pogoršanjem kliničkog stanja.

Anemije imaju akutni tok sa masivnim i brzim gubitkom krvi, npr. kao posledica nezgode.